Radiotelescoop LOFAR, waarvan het hart in Nederland staat, heeft er sinds gisteren een nieuwe tak bij in het midden van Ierland. Dankzij die uitbreiding worden de beelden van de inmiddels 2000 km overspannende telescoop nog beter.

In het oude weiland van een kasteel, waar ook een eeuwenoude optische telescoop staat, liggen de 196 meetpunten van een nieuw radio-meetstation. Het is de jongste telg in een inmiddels 51 leden tellende familie van meetstations, met het centrum bij het Drentse Exloo (lees: 'Telescoop LOFAR in gebruik').

Hoewel één meetstation misschien een druppel op een gloeiende plaat lijkt, is het tegendeel waar, vertelt Michiel Brentjens, LOFAR-onderzoeker, aan de telefoon. 'Elke combinatie van twee stations vormt één punt in onze reuzentelescoop. En we kunnen elk punt met elk ander punt combineren. Een extra station levert dus vijftig extra combinaties op.' Daarmee wordt zowel de beeldkwaliteit als de resolutie van de beelden beter. De stations beslaan een grote ruimte en vormen zo in feite een enorme satellietschotel. 'Alleen hebben we veel gaten in het beeld dat we opvangen, omdat niet elke meter van het gebied een meetpunt is. Dankzij dit nieuwe station neemt het aantal gaten af.'
 

Goedkoop

Heel spectaculair ziet het station er niet uit. Brentjens: 'We hebben bij het ontwerp van de meetstations altijd gedacht: hoe kan het zo goedkoop mogelijk? Daarom bestaan de antennes uit pvc-pijpen met een paar draden eraan. Die draden zijn tegelijkertijd de antennes én de verankering van de paal. Voor andere frequentiegebieden ontwierpen we een simpele doos van piepschuim met daarin zestien kleine antennetjes. Allemaal goedkoop te maken en makkelijk te vervangen.' In totaal staan er nu 192 antennes op het meetstation in Ierland.

Daarmee kan LOFAR dus meer detail zien in de beelden van het universum. En hoewel één station niet per se gaat zorgen voor spectaculaire nieuwe ontdekkingen in het heelal, is het een stap in die richting. 'Het is een geleidelijke verbetering. Verder betrekken we hiermee Ierland bij ons project, zodat we makkelijker kunnen samenwerken. Dat is belangrijk, omdat ze daar bijvoorbeeld veel weten over ruimteweer. Dat is een onderwerp waar het KNMI bijvoorbeeld ook meer over wil weten.'
 

Voorbeeld van de beelden die LOFAR maakt. Dit is de Cygnus X-sterrencluster. De lichte delen zijn supernova's


Letland

Ondertussen zijn de plannen voor een volgend meetstation al in de maak. Brentjens: 'In Letland staat een oud Sovjet-communicatiestation. Dat gaan ze ombouwen tot LOFAR-meetpunt. En we zijn met nog drie andere landen in gesprek, dus de uitbreiding gaat snel.' Dat komt onder andere doordat LOFAR mensen leert om te gaan met ingewikkelde data en signaalverwerking. 'Vaardigheden die in de maatschappij steeds belangrijker worden. Voor landen als Letland, waar nog relatief weinig mensen zijn met die expertise, is LOFAR erg nuttig als trainingsinstituut.'

LOFAR meet de radiosignalen uit het universum, in het spectrum van 10 MHz (lage band) tot ongeveer 240 MHz. Daarmee kan de telescoop een heleboel dingen zien; bijvoorbeeld de hoeveelheid waterstof in de begintijd van het universum, wat iets zegt over hoe het heelal ontstond. Ook brengt het stralingspatronen rond superzware zwarte gaten in beeld. Daar weten astronomen nog relatief weinig over. Zo helpt elk nieuw meetstation een klein beetje mee aan het ontrafelen van de mysteries van ons universum.
 

Beeld: ASTRON