Lorentz: natuurkundig wonderkind

Onlangs verschenen twee boeken over het leven van de beroemde Nederlandse natuurkundige Hendrik Antoon Lorentz. Die bereidde niet alleen in de natuurkunde de weg voor de doorbraken van Einstein, ook maakte hij met nooit eerder vertoond rekenwerk de Afsluitdijk mogelijk.

Zeg de naam Lorentz en bij veel lezers zal er een belletje gaan rinkelen. Misschien denken ze aan de lorentzkracht, de kracht die een geladen deeltje ondervindt in een magnetisch en een elektrisch veld. Of aan de Lorentzcontractie, die beschrijft dat een snel bewegend voorwerp waargenomen vanuit een stilstaand referentiestelsel korter is dan gezien vanuit het bewegende voorwerp zelf.

Wonderkind

Aan de naamgever van deze natuurkundige verschijnselen, de Nederlander Hendrik Antoon Lorentz (op de foto boven staat hij rechts), zijn twee recent verschenen boeken gewijd. De eerste draagt de sobere titel Hendrik Antoon Lorentz, natuurkundige en is geschreven door Anne Kox, emeritus hoogleraar Geschiedenis van de Natuurkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Zijn boek beschrijft in heldere taal bij welke natuurkundige doorbraken Lorentz eind negentiende en begin twintigste eeuw betrokken was, en dat zijn er nogal wat.

Lorentz was een soort wonderkind en al vroeg werd zijn grote talent voor wis- en natuurkunde herkend. Het boek volgt Lorentz op zijn tocht langs middelbare school, universiteit en – heel snel – naar een hoogleraarspositie in Leiden. Al snel bedreef hij natuurkunde van wereldniveau en kwamen van heinde en verre collega’s op bezoek. De bekendste is zonder twijfel Albert Einstein, die over Lorentz zei: ‘Ik bewonder deze man als geen ander, ik zou willen zeggen, ik houd van hem.’

Dikke pil

Terwijl dit boek al de moeite waard is, is er nog een overtreffende trap. Het boek Lorentz, gevierd fysicus, geboren verzoener van Frits Berends en Dirk van Delft is met 725 bladzijden echt een dikke pil. Het heeft een soortgelijke aanpak als Kox’ boek, maar gaat vaak wat dieper op natuurkundige details in.

Beide boeken leggen – terecht – de nadruk op Lorentz’ belangrijke natuurkundige prestaties. Toch heeft de man zich ook beziggehouden met meer praktisch ingenieurswerk. Hij was nauw betrokken bij de aanleg van de Afsluitdijk om de toenmalige Zuiderzee af te sluiten. De bekende ingenieur en minister Cornelis Lely, had daarvoor al jarenlang plannen klaarliggen.

Het laatste zetje om die daadwerkelijk uit te voeren was een grote stormvloed in 1916, die grote delen van Noord-Holland onder water zette. Lely kende Lorentz onder andere van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs (KIVI), schrijven Berends en Van Delft. Zij hadden destijds samen weleens gepubliceerd in De Ingenieur.

Lorentz werd benoemd tot voorzitter van de staatscommissie die moest onderzoeken wat de gevolgen zouden zijn van de afsluiting van de Zuiderzee voor de waterstanden in de Waddenzee, voor de kusten van Noord-Holland, Friesland en Groningen.

Berends en Van Delft beschrijven mooi hoe Lorentz geavanceerde (voor die tijd) wiskundige methoden inzette om te berekenen hoeveel het water zou stijgen. Bijna niemand anders in de commissie kon dat goed volgen. Maar de resultaten waren, na maanden aan rekenwerk goed; de bouwers van de Afsluitdijk konden in 1927 met een gerust hart beginnen.

Lorentz heeft de voltooiing van het bouwwerk niet meer meegemaakt; hij zou een jaar later overlijden. Zijn naam leeft voort in de natuurkunde, waar belangrijke formules en bewerkingen zijn naam dragen. En in de Lorentzsluizen aan de Friese kant van de Afsluitdijk.