Universiteiten pleiten voor academische vrijheid

In een gezamenlijke brief maken de rectoren van de Nederlandse universiteiten zich sterk voor de academische vrijheid. Dat is nodig, want die staat zowel van buitenaf als van binnenuit onder druk.

‘Academische vrijheid aan de universiteit is niet alleen een recht dat moet worden verdedigd, maar ook een waarde die actief moet worden beleefd en een plicht tot verantwoordelijkheid en professionaliteit. De situatie in de wereld laat zien dat academische vrijheid kwetsbaar is. Willen we als samenleving het open academische debat beschermen, dan moeten we ook met elkaar in gesprek over de rol die we allemaal hebben in het beschermen van die vrijheid.’

Dat is de laatste paragraaf van een eensgezinde brief van de rectoren van alle Nederlandse universiteiten, die sinds deze week onder meer te vinden is op de websites van TU Delft, TU Eindhoven, Universiteit Twente en Wageningen University & Research. 

Wereldwijd en nationaal

De academische vrijheid staat onder druk, signaleren de briefschrijvers, en dat heeft verschillende oorzaken. Wereldwijd geldt dat overheden zich steeds nadrukkelijker met de inhoud van onderwijs en onderzoek bemoeien, tot het verbieden van onderzoeksthema’s aan toe. Ook in Nederland neemt de politieke neiging toe om actief richting te geven aan het wetenschappelijke debat.

Maar ook bínnen de universiteiten staat vrije meningsvorming onder druk. Vanwege repressie of taboes worden sommige onderwerpen vermeden, waardoor de ruimte voor onderzoek, dialoog en twijfel wordt ingeperkt. Dit terwijl de universiteit een plaats moet zijn waar alles onderzocht, onderwezen en besproken kan worden, en de waarheid erkend wordt in al haar complexiteit en gelaagdheid, schrijven de rectoren.

Kernwaarden

Universiteiten moeten onafhankelijk kunnen opereren, vrij van opgelegde politieke, ideologische of commerciële beïnvloeding. Dat behoort tot de kernwaarden waarop academische vrijheid is gestoeld, staat in de brief. Andere kernwaarden zijn de vrijheid van denken, spreken en publiceren zonder angst voor censuur of repressie, een academische gemeenschap waar iedereen zich thuis voelt en meningsverschillen respectvol worden bediscussieerd, verantwoordelijkheid voor de kwaliteit en integriteit van de wetenschap, en verbondenheid met de samenleving.

De brief van de rectoren eindigt met de aankondiging van een brede dialoog over academische vrijheid en de spanningen die deze met zich mee kan brengen, over de vraag waar de universiteit voor staat, en over de balans tussen vrijheid nemen en vrijheid geven.

Timing

De timing van de brief is niet toevallig. De recente overheidsbemoeienis en inperking van de academische vrijheid in de Verenigde Staten heeft invloed tot buiten de landsgrenzen, en wordt gezien als zorgwekkend voorbeeld van wat er kan gebeuren. In de VS mogen bepaalde woorden niet meer in publicaties of onderzoeksvoorstellen worden gebruikt, is de financiering gestopt van onderzoek dat de overheid niet zint, en zijn belangrijke databases offline gehaald.

Daarnaast is Nederland gedaald op de Academic Freedom Index, en scoort Nederland in de Academic Freedom Monitor 2024 van het Europees Parlement onder het gemiddelde – samen met Bulgarije, Griekenland, Hongarije, Kroatië, Litouwen, Oostenrijk, Polen en Roemenië.

KNAW-rapport

Iets eerder dan de universiteiten – ook in mei – kwam de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) met het rapport Academische vrijheid in Nederland – een reactie op de bedreigingen.

Hierin worden de actuele bedreigingen van de academische vrijheid onderverdeeld in vier cruciale thema’s: de koppeling tussen financiering en sturing van onderzoek, intimidatie van wetenschappers, (beperking van) internationale samenwerking, en spanningen rondom controversiële onderwerpen binnen de academische gemeenschap zelf. De KNAW roept zowel de overheid als de kennisinstellingen op de academische vrijheid op al deze punten beter te borgen.

De universiteiten willen wel, blijkt uit de net gepubliceerde gezamenlijke brief.

De overheid is voorlopig waarschijnlijk nog even druk met zichzelf...

Openingsbeeld: Depositphotos