Over modellen en vooroordelen

Het is belangrijk dat er meer maatschappelijk bewustzijn over modellen ontstaat. Dat was de drijfveer van Marc Jacobs en Ronald Meester om het boek Van aardbeving tot zoönose, over de inzet van modellen voor beleid te schrijven. Maar helaas blijken ze ook andere drijfveren te hebben.

Computermodellen spelen een grote rol in de huidige maatschappij. Veel politieke besluiten worden zelfs genomen op basis van informatie die uit zulke modellen afkomstig is. Denk bijvoorbeeld aan inschattingen van de invloed van lockdowns op het verloop van coronagolven, of van de hoeveelheid CO₂-uitstoot op de opwarming van het klimaat.

Het is dus belangrijk dat mensen, vooral beleidsmakers en politici, inzicht hebben in hoe zulke modellen werken en wat ze nu eigenlijk wel en niet vertellen.

Wat dat betreft was het een goed idee van Marc Jacobs en Ronald Meester, om het boek Van aardbeving tot zoönose, over de inzet van modellen voor beleid te schrijven. Dat zij in principe bovendien de juiste personen zijn om dit te doen, blijkt zowel uit hun achtergrond als uit sommige delen van het boek. Marc Jacobs is datawetenschapper en modelleur, Ronald Meester hoogleraar waarschijnlijkheidsrekening aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, en ze weten de materie helder en met kennis van zaken uit te leggen.

Modellen als gereedschap

Modellen kunnen dienen om structuur in gecompliceerde zaken aan te brengen, om de samenhang tussen een groot aantal factoren te beschrijven of om mogelijke toekomstscenario’s in te schatten. Wat bij dat laatste belangrijk is, is dat het altijd om als-dan-scenario’s gaat: áls meer dan tachtig procent van de mensen zich aan de anderhalve-meter-afstand-regel houd, dán kunnen we volgens ons model een reductie in het aantal besmettingen verwachten van zoveel procent.

Dat leggen Jacobs en Meester goed uit. Ook weten ze goed duidelijk te maken wat het verschil is tussen de algemene kans op aardbevingsschade in een bepaalde regio, en de kans dat de schade aan een bepaalde woning in die regio door een aardbeving is veroorzaakt.

Mijn eigen voorbeeld daarbij zou die van een skivakantie zijn, waar de kans dat je bij het skiën een been breekt bijvoorbeeld 0,5 procent is. Als jouw broer met een gebroken been van zo’n vakantie thuis komt, hoe groot acht je dan de kans dat dat bij het skiën is gebeurd?

Eigen belangen

Uiteindelijk komen de auteurs met een lijst van zaken die gebruikers van modellen zich altijd zouden moeten afvragen, waaronder: welke vraag beantwoordt het model, zijn de aannames goed onderbouwd, en hebben de bouwers ervan wellicht eigen belangen?

En dan gaat het mis.

Waar de auteurs van modellenbouwers verlangen dat ze er geen dubbele agenda op nahouden en de principes en aannames van het model kunnen onderbouwen, houden ze zichzelf in hun boek helemaal niet aan deze regels. Al lezende wordt steeds duidelijker dat zij zich hebben vastgebeten in een discussie over de voor- en nadelen van coronavaccins, en het boek gebruiken om hun gelijk te halen – zonder dit expliciet duidelijk te maken.

Dat begint met merkwaardige opmerkingen in een verder nog genuanceerd betoog. ‘Tijdens de coronacrisis was het stellen van de vraag naar eventuele bijwerkingen van vaccins zo controversieel, dat wetenschappers die de vraag toch stelden alleen om die reden werden geëxcommuniceerd’, merken de auteurs terloops op. De stelling wordt niet onderbouwd en is klinkklare onzin: er wáren bijwerkingen en daar is uitgebreid onderzoek naar gedaan.

Fittie

‘Het hoeft geen betoog dat dit model (voor covid-19-besmettingen) de realiteit niet nauwkeurig kan beschrijven. Op basis waarvan immers worden de verschillende parameters ingeschat?’, vragen de auteurs zich iets verderop af. In plaats van dit als retorische vraag aan de lezer voor te leggen, hadden ze het ook de onderzoekers zelf even kunnen vragen.

Hoezo ‘hoeft het geen betoog’ in een verhaal dat nota bene over de onderbouwing van aannames gaat? Op dezelfde manier poneren ze later in hun boek ‘het behoeft geen verdere uitleg dat het RIVM niet onafhankelijk is’.

Aan het einde aan het boek laten de auteurs hun pogingen onbevooroordeeld over te komen helemaal los. Daar gebruiken ze het boek zelfs om de mening van columniste Asha ten Broeke over vaccinweigeraars en een tweet van Gert van Dijk over de werking van vaccins onderuit te halen – al hebben beide helemaal niets met rekenmodellen te maken – en krijgen ook ‘de media’ er nog even flink van langs. Uiteindelijk lezen deze delen van het boek niet meer als betoog of informatie, maar als een discussie of ‘fittie’, maar dan in afwezigheid van de opponenten.

Gemiste kans

Dat is jammer, want het is een gemiste kans. Jacobs en Meester hebben namelijk wel degelijk een punt. Politici hebben vaak de neiging te veel op modellen te vertrouwen of zich erachter te verschuilen, wetenschappers zouden hier best wat vaker (en publiekelijk) weerwoord op mogen geven.

Het boek heeft delen die verhelderend zijn en inzichtelijk maken wat er goed en fout kan gaan bij het gebruik van modellen. Als de auteurs het hadden kunnen opbrengen hun eigen stokpaardjes in de kast te laten staan (ook de rol van religie wordt nog enigszins gekunsteld in het verhaal gevlochten), had het best een goed boek kunnen worden. Maar dat is ze helaas niet gelukt.

Tekst: Marlies ter Voorde

Openingsbeeld: Depositphotos