Circulariteit is meer dan hergebruik afval

De circulaire economie heeft een enorm hoog knuffelgehalte, maar ook een heel beperkte daadkracht. Hoe komt dat? En hoe brengen we daar verandering in? De kunst is het simpel te  houden – maar zorg wel dat je weet wat je doet.

Circulaire economie: wie zou ertegen kunnen zijn? Het is toch prachtig wanneer in het vroegere Rotterdamse Tropicana koffiedrab wordt gebruikt om paddenstoelen te kweken? En dat de Fairphone zo is opgebouwd dat het scherm bij een breuk gemakkelijk is te vervangen en de camera is te verwisselen voor een betere versie?

Boxershirt van overhemd

En er zijn meer inspirerende voorbeelden van circulair bezig zijn. Het in Amsterdam gevestigde Circle Economy lanceerde onlangs de Knowledge Hub, een platform voor kennisdeling waarin meer dan vijfhonderd circulaire initiatieven zijn verzameld, waaronder een twintigtal uit Nederland. Meer voorbeelden uit ons land zijn te zien op de website bestpracticescirculairondernemen.nl, met onder andere de modulair opgebouwde zitbank van het West-Brabantse Moduplus en de boxershorts gemaakt van oude overhemden van het Groningse Van Hulley. Internationaal timmert Gunter Pauli met The Blue Economy aan de circulaire weg. Lovende woorden zijn ook in beleidsdocumenten terug te vinden, zoals in het vorig jaar verschenen Rijksbrede programma Nederland circulair in 2050 en het begin dit jaar gesloten Grondstoffenakkoord. De doelen zijn scherp: in 2030 moet de economie voor 50 % op hergebruikt materiaal draaien, in 2050 zelfs voor 100 %.

Kritieke  grondstoffen

Prachtig allemaal, maar wat betekenen ze voor ons totale grondstoffengebruik? In 2014 gebruikte Nederland volgens het CBS 216 miljard kg aan grondstoffen, waarvan het grootste deel fossiele brandstoffen (ruim 100 miljard kg) en als goede tweede biomassa en materialen als hout, grind en steen (elk 50 miljard kilo). Cijfers over hergebruik zijn beperkt beschikbaar; die gaan hooguit over huishoudelijk afval of afval van bepaalde sectoren.

Terugwinnen van materialen van een smartphone kan alleen via nauwgezette demontage, maar dat kost veel tijd en is duur

Als er al getallen zijn, bijvoorbeeld van ingezameld plastic of bouwafval, dan weten we dat hergebruik vooral laagwaardig is: van plastic dat wordt verwerkt tot de bekende bermpaaltjes en bloempotten tot het gebruik van bouwpuin als wegfundering. Positieve uitzonderingen zijn er ook, bijvoorbeeld oud ijzer, papier en glas. Die worden redelijk goed ingezameld met hoogwaardig hergebruik en zijn daarmee voorbeeldsectoren.

Complexiteit

Toch is van een structurele opmars van circulariteit nog geen sprake. Deels heeft dat te maken met complexiteit. Neem de smartphone, waar allerhande kritieke materialen in zitten; kritiek omdat ze veelgevraagd zijn, maar beperkt beschikbaar. Terugwinnen van die materialen kan alleen via nauwgezette demontage, maar dat kost veel tijd en is duur. Tegelijkertijd is het terugwinnen van die kritische materialen na bijvoorbeeld het vermalen van de toestellen nauwelijks mogelijk, omdat er relatief weinig van deze stoffen in zitten en ze bovendien sterk met andere materialen zijn vermengd. Hergebruik van die kritische grondstoffen in smartphones is dan ook alleen mogelijk door die smartphone anders te bouwen, met minder schaarse materialen, of door ervoor te zorgen dat afzonderlijke componenten veel gemakkelijker zijn te vervangen of te hergebruiken.

Brede set criteria

Circulariteit gaat dan ook verder dan alleen hergebruik van afval. Zeker zo belangrijk is het anders ontwerpen van producten zodat ze gemakkelijk zijn te hergebruiken of op te waarderen. Vanuit het oogpunt van circulariteit is het dus ronduit belachelijk om een smartphone te maken waarvan de batterij, het meest aan slijtage onderhavige onderdeel, niet is te vervangen. De al genoemde modulair opgebouwde Fairphone, waarvan uiteraard de batterij, maar ook andere componenten wél zijn te vervangen, is een stap in de goede richting. Dat geldt ook voor opgeknapte laptops, die niet meer state of the art zijn, maar voor tal van toepassingen nog prima bruikbaar. Of denk aan initiatieven als Peerby of Snappcar, waarbij mensen hun gereedschap of auto uitlenen, zodat bestaande apparaten beter worden benut en er dus minder grondstoffen nodig zijn. Daarop doorredenerend zou je kunnen beweren dat kringloopwinkels, Repair Cafés, Marktplaats en sites als iFixit wellicht meer bijdragen aan circulariteit dan elk ander initiatief.

Circulariteit is lastig te waarderen. Wanneer doet iemand het goed?

Circulariteit gaat over het hele systeem van materiaal- en energiegebruik. Dat maakt het niet eenvoudiger. Zo kan het verhuren van een Mud Jeans-spijkerbroek uit oogpunt van materiaalgebruik heel positief zijn, maar daar staan wel veel transporthandelingen tegenover. Mogelijk pakt het inzamelen en recyclen van het textiel dan beter uit. Iets soortgelijks geldt voor het hergebruik van betonnen wanden. Het uitzagen en transport zou weleens zoveel energie kunnen kosten dat de eindbalans toch negatief uitkomt.
 

Wat gaat voor, aluminium of gipsplaat?

Die veelomvattendheid maakt het ook lastig om circulariteit te waarderen. Wanneer doet iemand het goed? Waar moet je dan op letten? Beperking van de hoeveelheid nieuw materiaal of juist hergebruik van bestaand materiaal? Telt van het nieuwe product de herbruikbaarheid of de mate waarin het materiaal weer terug is te brengen tot zijn virgin oorsprong? Moet je hergebruik van bijvoorbeeld aluminium prioriteit geven boven dat van gipsplaat? Hoe weeg je dat alles af tegen het energiegebruik van de benodigde handelingen? Bestaat er een grens van de transportafstand of de opslagtijd bij hergebruik van bouwmaterialen?

Spraakverwarring en onenigheid over wat nu wel of niet belangrijk is, liggen al gauw op de loer.

Misschien moet de prioriteit liggen bij het aanpasbaar maken van een product. Denk aan een levensbestendige woning, die geschikt blijft als de bewoners ouder worden of te maken krijgen met een handicap, die bovendien bestand is tegen wateroverlast. Ook zaken als arbeidsomstandigheden, biodiversiteit en natuurlijk kapitaal tellen mee. Voor circulariteit is er dus een brede set van criteria, die ook nog eens in onderlinge samenhang moeten worden beoordeeld. Spraakverwarring en onenigheid over wat nu wel of niet belangrijk is, liggen dan al gauw op de loer.
 

Gewaagd experiment

Gaat het er dus om een project op te zetten dat voldoet aan alle criteria van circulariteit? Vergeet het maar. Vaak hoeft dat ook niet; het beste is ook hier meestal de vijand van het goede. Circulaire adviesbureaus als Metabolic, Circle Economy en Circle Lab leggen zich er dan ook op toe om bedrijven of gemeentes te helpen met het maken van weloverwogen keuzes. Dat gebeurt op basis van een analyse van het grondstoffen- en energiegebruik waar dat bedrijf of die gemeente mee te maken heeft, de keten waar een product of dienst deel van uitmaakt en dat soort zaken. Zo wordt duidelijk wat de meeste impact heeft op een of meerdere criteria, of dat geen geweld doet aan de overige criteria, welke mogelijkheden tot handelen er zijn, en hoe het elders in de keten zit. Dat levert voor een bedrijf of gemeente voldoende ingrediënten om circulair aan de slag te gaan. Maak het simpel, maar zorg wel dat je weet wat je doet, is het devies.

De showcases zijn vrijwel altijd het resultaat van bevlogen ondernemers en bestuurders.

In Amsterdam werkt de gemeente samen met Metabolic bij de gronduitgifte van drie projecten: Buiksloterham, de Zuidas en het centrumeiland IJburg. Het is een gewaagd experiment, want het is lastig om strenge eisen te stellen als de plannen nog moeten worden ingevuld. Wat er daar van circulariteit terechtkomt, moet nog blijken, maar het is tenminste een begin om circulariteit een vaste plek op de agenda te geven.

Feelfoood motivatie

De showcases van bedrijven en gemeentes zijn vrijwel altijd het resultaat van bevlogen ondernemers en bestuurders. Die willen iets met circulariteit en zorgen dat het praktisch voor elkaar komt. De belangrijkste drive daarachter heeft te maken met maatschappelijke acceptatie, politieke voorkeur, feelgood-motivatie, maar ook een niet te onderschatten zakelijk belang. Kort door de bocht: in afval zit vaak veel meer waarde dan wordt beseft, en ruimer genomen: het gaat over toekomstvastheid. Hoe zie jij de rol van jouw onderneming in 2030?

Circulariteit is ook voor ingenieurs een nieuwe missie

Die showcases zijn uitdrukkelijk ook het werk van ingenieurs. Want zij zijn degenen die producten opnieuw ontwerpen op herbruikbaarheid, die functionaliteit van materialen niet bereiken door ze steeds complexer samen te stellen maar door ze zo basaal mogelijk te houden, die nieuwe technieken bedenken voor recycling, enzovoorts. Circulariteit is ook voor ingenieurs een nieuwe missie.(Frank Biesboer)

Lees meer over circulariteit:

Circulaire woningbouw komt nog niet van de grond

Nederlandse textielsector hoopt op revival

Recycling elektronisch afval vergeet kostbare materialen

Openingsfoto: Blue City Rotterdam in het voormalige Tropicana. De foto is genomen voor de brand van afgelopen zomer. Foto Simon Trel.