Om bij grote rivieraanvoer de waterstand bij Gorinchem te verlagen heeft de Merwede een extra stroomgebied gekregen, dwars door de polder Noordwaard in de Brabantse Biesbosch. De ruimtelijke kwaliteit van het gebied wordt vergroot door het vroegere krekenstelsel te reconstrueren. ‘We creëren zo een uniek nat zoetwatergetijdegebied van in totaal 400 ha.’

Sinds de Sint-Elisabethsvloed van de vijftiende eeuw het toen bedijkte land wegsloeg ondergaat de Brabantse Biesbosch zijn meest ingrijpende verandering. De Merwede heeft nu dwars door de polders een extra afvoertak: van de huidige 1640 ha ingepolderde landbouwgrond is 1000 ha ingericht als doorstroomgebied. Bovendien is het krekenstelsel teruggebracht in de staat die aan het begin van de vorige eeuw bestond, waardoor 400 ha onder invloed van het zoetwatergetijde komt.

‘Het is een van onze grote ingrepen’, zegt drs. Hans Brouwer van Rijkswaterstaat, riviertakmanager voor de projecten binnen het programma Ruimte voor de Rivier ten westen van Gorinchem. ‘Door de rivier meer ruimte te geven voorkomen we dat grotere afvoeren leiden tot te hoge waterstanden.’ Het is in een notendop de kern van dat programma.

Flessenhals

Een van de flessenhalzen in het Nederlandse rivierenstelsel ligt bij Gorinchem. Daar moest in 1995 de woonwijk Oost/Dalem wegens dreigend overstromingsgevaar worden geëvacueerd. Het rivierbed ter plekke verbreden is vrijwel ondoenlijk. ‘Door de Merwede stroomafwaarts meer ruimte te geven bereiken we bij Gorinchem toch een waterstandverlaging van 30 cm.’

Zoals indertijd in de tweede helft van de negentiende eeuw de Nieuwe Merwede werd gegraven om het rivierwater sneller naar zee af te voeren, waren er eerst ideeën om door het Land van Heusden en Altena een nieuwe rivier te graven naar de Maas. ‘Die Groene Rivier betekent twee lange dijken dwars door een gebied waar dat eigenlijk niet past. Daarnaast is het een oplossing die niet erg flexibel is.’

Een alternatief bij toekomstige extreme rivieraanvoer was alleen mogelijk als in de Biesbosch ruimte voor het water werd gereserveerd. ‘De bewoners van de Noordwaard waren daar niet gelukkig mee. Maar die hadden zoiets van: als het eens moet gebeuren, doe het dan maar gelijk, dan weten we waar we aan toe zijn.’ Zo kwam hetlandbouwgebied in beeld om de Merwede een extra afvoer te geven

De nieuwe Noordwaard met het doorstroomgebied. Klik hier om meer details te zien.

‘Door dat zo ver mogelijk stroomopwaarts te doen is het effect voor Gorinchem maximaal’, zegt ir.drs. Jacco Zwemer, projectmanager Noordwaard van Rijkswaterstaat. ‘Dus dat betekent dat we het water direct voorbij Werkendam binnenlaten.’ Tegelijkertijd moet het water zo ver mogelijk benedenstrooms worden afgevoerd. ‘Anders ontstaat er opstuwing bij de Amer, aan de zuidrand van de Biesbosch gelegen, en dat willen we niet.’ Uiteindelijk gaat het water aan weerszijden van het spaarbekken Petrusplaat, via het Gat van den Kleinen Hil en het Gat van Kampen, richting het Hollands Diep. Dat spaarbekken, van belang voor de drinkwatervoorziening van de Rijnmond, blijft ongemoeid.

Om het Merwedewater binnen te laten is de bestaande kade over een lengte van 2 km verlaagd tot +2 m NAP. ‘We hebben zo’n breed stuk nodig om ervoor te zorgen dat er bij een hoogwaterstand van +3,30 m voldoende water, zo’n 2400 m³/s, via het doorstroomgebied gaat.’

Drempel

Dat er toch een  ‘drempel’ is van +2 m NAP is nodig ‘om te voorkomen dat we de Merwede via de Noordwaard helemaal leegtrekken’. Die kade is daarmee een betrekkelijk uniek exemplaar. ‘Hij is helemaal erosiebestendig afgewerkt met asfalt en de hoogte ervan is op de centimeter nauwkeurig. Straks regelt de natuur zelf wanneer de Merwede van het doorstroomgebied gebruikmaakt.’

De tweede barrière die het water moet nemen, is de Bandijk, de weg die langs de rand van de Noordwaard loopt. ‘Los van zijn functie voor het verkeer naar Dordrecht is de weg ook een vluchtroute, die altijd beschikbaar moet zijn.’ Achter de verlaagde kade komen in de dijk vier openingen van elk circa 125 m, met bruggen erover. ‘Via die openingen vindt het water zijn weg naar het zuidwesten.’

Brouwer benadrukt dat er geen sprake zal zijn van een soort vloedgolf wanneer de Merwede over de kade spoelt. ‘Als het hoogwater is, dan vult het gebied achter de kade zich ook al vanuit het zuiden. Over het hele doorstroomgebied van zo’n 7 km is het verval slechts 50 cm.’

Met het aanwijzen van het doorstroomgebied waren er nog tal van opties voor de daadwerkelijke inrichting. Zwemer: ‘Los van de hydraulische randvoorwaarden hadden we te maken met de belangen van de bewoners en de landbouw in het gebied en de wens van ruimtelijke kwaliteit en versterking van de natuur.’

Kreken

Uiteindelijk bood de kaart van de Biesbosch in 1905 houvast.’ Het gebied bestond toen uit een aaneenschakeling van polders omgeven door kreken. In het nieuwe inrichtingsplan worden zeven van die polders, aan de randen van het doorstroomgebied, ingericht voor akkerland. ‘Die lopen een kans van eens in de duizend jaar, en de twee kleinere eens in de honderd jaar, om onder water te lopen. Ze dienen dan als tijdelijke berging voor het rivierwater, en die twee kleinere laten de rivier ook stromen.’ De boerderijen in het gebied liggen al op terpen of worden op nieuw aan te leggen terpen geplaatst. ‘Die liggen 0,5 m boven de hoogwaterstand van 3,30 m en bieden dus altijd bescherming.’

Van de 25 landbouwbedrijven die oorspronkelijk in de Noorwaard waren gevestigd, zijn er twaalf overgebleven. ‘Sommige hebben zich laten uitkopen, andere zijn naar elders gegaan. Los van de compensatieregelingen die daarvoor bestaan, hebben we ook actief meegeholpen om die ingreep zo goed mogelijk te laten verlopen.’

Een deel van de polders in het doorstroomgebied, vooral achter de instroomopeningen, is als natte polder ingericht: die komen zo’n honderd dagen per jaar onder water te staan en zijn natuurgebied. De polders daarachter zijn droger en lopen zo’n 25 dagen per jaar onder. ‘In deze polders is veeteelt mogelijk. In beide typen polders komen hoogwatervluchtplaatsen voor het vee.’

Zoetwatergetijdengebied

Een van de opmerkelijkste ingrepen is het terugbrengen van het oude krekenstelsel tussen de polders door. ‘Die kreken hebben vrijwel allemaal een verbinding met de Amer en staan daarmee onder invloed van het getijde van 30 cm. We creëren zo een uniek nat zoetwatergetijdengebied van in totaal zo’n 400 ha.’ De kreken zijn met 1,5 m een halve meter extra diep om te voorkomen dat ze al weer snel moeten worden gebaggerd. ‘We verwachting 1 cm sedimentafzetting per jaar.’

Het weer uitgraven van de kreken zorgde ervoor dat er voldoende grond vrijkwam voor de hele operatie van het aanleggen en versterken van terpen en nieuwe kades, vertelt ing. Marc Daan, projectmanager van de Bouwcombinatie Noordwaard, die het werk uitvoerde. De combinatie bestaat uit Boskalis, Martens en Van Oord, Van Hattum en Blankevoort en de Gebroeders van Kessel Wegenbouw. ‘We hebben uitgebreide monsters genomen en sonderingen door het hele gebied geplaatst om de samenstelling van de grond goed in beeld te krijgen. We moeten namelijk kunnen garanderen dat de waterkeringen en de terpen die we ermee bouwen, stabiel zijn.’

De bruggen in het gebied zijn ontworpen door IPV Delft. ‘Kenmerkend voor het gebied is de ruimtelijkheid en de vlakke horizon. De door ons ontworpen bruggen vallen daarom nauwelijks op in het landschap. We hebben ze zo gemaakt dat er zo weinig mogelijk materiaal aan de pijlers blijft hangen wanneer het water eronderdoor stroomt.’

De bruggen voegen zich naar het landschap. Ontwerp en lead image IPV Delft

​Dit artikel verscheen eerder in De Ingenieur van april 2012