De Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschappen wil dat universiteiten commissies oprichten die informatica-onderzoek op zijn ethische en morele merites beoordeelt. Daarmee moeten problematische situaties rond persoonsgegevens of hacks worden afgevangen.

Het rapport van de KNAW verschijnt naar aanleiding van een groeiend aantal problemen in de informatica. 'Bart Jacobs van de Radboud Universiteit in Nijmegen werd bijvoorbeeld aangeklaagd door bedrijven nadat hij liet zien dat hun (digitale) producten niet waterdicht waren. Hij en zijn team hadden toen een serieus probleem: hoe daarmee om te gaan?', vertelt Jan Willem Klop, voorzitter van de KNAW-commissie en emeritus hoogleraar toegepaste logica aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. 'En andere vakgroepen ontdekten bijvoorbeeld kwetsbaarheden bij het internetbankieren, maar de verantwoordelijke banken wilden daar niets van weten. Wat moet een wetenschapper dan met zijn onderzoek doen?'

Ethiek

Dergelijke problemen zullen, zo denken Klop en zijn commissie, in de toekomst alleen maar vaker voorkomen. 'Naarmate computertechniek steeds belangrijker wordt voor gevoelige onderdelen van onze maatschappij zal ethiek, maar ook de juridische gevolgen, een steeds grotere rol spelen. Er is op dit ogenblik alleen nog geen mechanisme om die ethische beoordeling vorm te geven.'

Daarom rekruteerde het KNAW een ethicus, jurist en verschillende informatici om zo'n mechanisme vorm te geven. 'Het eerste wat we deden was 'The Circle' van Dave Eggers lezen, en daarna de boeken van internetcriticus Evgeny Morozov. Daarmee kregen we een beter beeld van waar de huidige onderzoeksthema's naar kunnen leiden.' Hoewel Eggers en Morozov in hun werk zeer kritisch zijn op de ontwikkelingen rond het web, is de KNAW-commissie zelf volgens Klop niet zo somber: 'We zijn allemaal onderzoekers die vooral de kracht en mogelijkheden van internet en technologie inzien. Maar we moeten ons realiseren dat er ook ongewenste gevolgen kunnen zijn.'

De commissie hoopte aanvankelijk een draaiboek te maken met mogelijke scenario's en de oplossingen daarvoor. 'Dat bleek echter al snel onmogelijk. Niemand weet waar de techniek over twee jaar staat en wat voor nieuwe problemen dat kan opleveren. Dus moesten we algemener denken.'

Medische commissies

Het resultaat werd geïnspireerd door de medische wereld. Daar moet een medisch-ethische toetsingscommissie (METC) elk onderzoeksvoorstel evalueren: worden de proefpersonen beschermd, zijn proefdieren echt nodig, wat zijn de mogelijke bijwerkingen van een medicijn en zijn die aanvaardbaar? Mede door die commissies weet elke medisch onderzoeker precies wat wel en niet door de beugel kan.

'Dat besef moet ook in de informaticawereld groeien en daarom lijkt ons voor dergelijk onderzoek een ethische commissie per universiteit nuttig.' Er is echter een belangrijk verschil. Waar de medische wereld gebonden is aan een veelheid aan wetten waar een METC gretig gebruik van maakt voor haar oordeel, zijn die wetten er voor informatica (nog) niet. 'We hopen dat de informatieca-commissies een soort morele handleiding kunnen samenstellen waar iedereen van kan leren. Als ze met elkaar samenwerking op landelijk niveau ontstaat zo hopelijk een gids en werkwijze waar commissies later dan weer wat aan hebben.'

Het probleem daarmee is wel dat veel onderzoek tegenwoordig internationaal is - en in de VS of Frankrijk zijn andere waarden (zoals veiligheid) belangrijk. 'Dat klopt, maar we proberen het allereerst in Nederland op te lossen. Wie weet volgen andere landen dan ons voorbeeld, dat zou mooi zijn.'

Beeld: Swansea University