Van het ontwikkelen van zelfgemaakte vleugels en het creëren van kunst­matig leven tot bemande ruimtevaart, techniek loopt als een rode draad door het werk van videokunstenaar Floris Kaayk. Met zijn realistisch ogende films speelt hij met de grens tussen feit en fictie, want de wetenschap zit hem soms dicht op de hielen. Toch houdt hij afstand van discussies met ingenieurs en wetenschappers. ‘Mijn hoofddoel is entertainment.’

drs. Amanda Verdonk


Het videoproject The Modular Body van Floris Kaayk brengt de geboorte in beeld van Oscar, een vlezige ver­zameling modulaire lichaamsdelen van een paar centimeter groot. Het is een opzienbarende productie, een soort reprise van het monster van Frankenstein, maar dan met synthetische biologie in plaats van mechanische onderdelen.

In de video demonstreert de denkbeeldige onderzoeker Cornelis Vlasman hoe hij de modules met elkaar verbindt (zie foto rechts). Het begint met een klein computertje, de hersenen. Die verbindt hij met de hartmodule, die samentrekkende bewegingen gaat maken. Vervolgens sluit hij de longmodule aan, die opzwelt en weer samentrekt, zie video hieronder. Hij koppelt de nieren aan en ten slotte twee ledematen, die druk be­­wegen als een soort kippenpootjes. Oscar kruipt net als een krab en gaat op zoek naar de juiste omgevingstemperatuur. Dat maakt een levensechte indruk, ook al is hij volledig met een computer gegenereerd; er kwam geen enkel fysiek prototype aan te pas.



 

Realistisch

In het Haagse atelier van videokunstenaar Kaayk is dan ook nauwelijks een tastbaar spoor van Oscar terug te vinden. Kaayk zit het grootste deel van zijn werkdag achter de computer om met geavanceerde animatiesoftware zijn films er zo realistisch mogelijk uit te laten zien. Daarbij weet hij handig gebruik te maken van de beeldtaal van wetenschappelijk onderzoek, zoals een laboratoriumomgeving, microscoopbeelden en illustraties van de anatomie. En hij past de juiste terminologie toe, waardoor je de illusie krijgt dat Oscar bestaat. Die termen haalt hij gewoon van internet. ‘Daar hoef je geen bioloog voor te zijn.’

Het kostte hem drie jaar om de 56 korte films te produceren die gezamenlijk de geboorte van Oscar laten zien en zijn te vinden op Themodularbody.com. Naast documentaire­-achtige filmpjes staan op de site ook een nieuwsitem van een Duitse tv-zender en een talkshow met een ethicus, filosoof, advocaat en onderzoeker over Oscar. Zij vragen zich af of Vlasman zelf verantwoordelijk is voor de consequenties van het creëren van ‘menselijk’ leven in een lab.

Een nieuwsbericht over het 3D-printen van nieren inspireerde Kaayk. Want als je nieren kunt printen, kun je dan ook andere menselijke organen printen? En kun je die dan als losse modules met elkaar verbinden? Met zulke modules zou de mens eenvoudig een slecht functionerend lichaamsdeel kunnen vervangen. Nu is het printen van organen die een bloedvatennetwerk bevatten, nog helemaal niet mogelijk, weet Kaayk, laat staan het creëren van los weefsel en dat met elkaar verbinden. Maar de wetenschap zit hem op de hielen. ‘Toen ik googelde op het printen van bloedvaten, kreeg ik in eerste instantie geen resultaten. Maar toen ik twee maanden later nog eens keek, zag ik dat Harvard-onderzoekers dat ineens voor elkaar hadden gekregen. Dat maakte het wel spannend. Ik moest niet te lang meer wachten met dit project, anders zou ik door de werkelijkheid worden ingehaald. Maar volgens serieuze artikelen duurt het nog wel dertig jaar voordat we volledig functionerende organen inclusief bloedvaten kunnen printen.’


Verkeerde been

Kaayk zet de argeloze kijker graag op het verkeerde been. In 2012 haalde hij met zijn project Human Birdwings het wereldnieuws. Een serie filmpjes toonde de pogingen van ene Jarno Smeets om te vliegen als een vogel, met zelfgemaakte vleugels bevestigd aan een rugzak en voorzien van een motor, accu en een gehackte Wii-controller als bediening (zie openingsfoto). Deze mechanical engineer van Philips Design nam een half jaar verlof om zijn droom te realiseren. In maart van dat jaar zie je Jarno in een amateuristisch ogend YouTube-filmpje met zijn vleugels opstijgen vanaf een Haags grasveld en tientallen meters boven de grond vliegen. Het filmpje ging viral en maakte veel discussie los: is dit technisch wel mogelijk? Bestaat Jarno Smeets wel echt? Hij hield een weblog en een Facebook-pagina bij waarin hij zijn vorderingen met het bouwen van de vleugels tot in detail liet zien, vanaf de ontdekking van oude schetsen van zijn opa van een vliegmachine tot aan tekeningen van het prototype, een 3D-visualisatie, het programmeren van een smartphone en Wii-remote, en het lassen van metalen onderdelen. Jarno Smeets had ook een LinkedIn-profiel waarop stond dat hij bij Philips werkt, van vliegeren en deltavliegen houdt, en is gespecialiseerd in robotica, engineering en aerodynamica. Collega’s accepteerden zijn LinkedIn-verzoek en een enkeling nodigde hem uit voor een kop koffie. Bekende technologiewebsites als TechCrunch en Wired schreven over zijn prestatie. Ook gaf Smeets een overtuigend interview aan het Belgische tijdschrift HUMO, waarin hij duidelijk verstand van zaken leek te hebben. Hij praatte over de motoren en actuatoren en de benodigde hoeveelheid watts die per arm nodig is om de vleugels in de lucht te houden.

In het interview noemde hij een Groningse professor in de aerodynamica die hem had geadviseerd. Pas toen het HUMO-interview was verschenen werd de journalist achterdochtig. Hij twijfelde aan de echtheid van Smeets’ LinkedIn-­profiel en nam contact op met Philips. Daar kenden ze geen Jarno Smeets. Ondertussen was de hoogleraar niet blij met alle ontstane ophef en werd zijn integriteit in twijfel getrokken. Had hij samen­gewerkt met een bedrieger?



Eind maart van dit jaar bekende Smeets bij De Wereld Draait Door dat hij eigenlijk Floris Kaayk heet, dat hij een videokunstenaar is en dat de YouTube-films waren gemanipuleerd. Door gebruik te maken van de nieuwste animatietechnieken en het filmen in amateuristische stijl zag het er levensecht uit. Zelfs bij de animatiestudio van Star Wars waren ze onder de indruk van Human Birdwings.

Kaayk verdiepte zich, geholpen door een ingenieur, acht maanden lang in de aerodynamica van het vliegen, het ontwerp van de vleugels en de benodigde motoren, batterijen en aansturing. ‘Ik had nog lang de naïeve hoop dat het echt zou gaan werken. Ik hoopte dat ik in ieder geval de vleugels zou kunnen aantrekken en ze heen en weer kon bewegen. Maar zelfs dat was onmogelijk, want het was veel te zwaar.’
 

Impact

Human Birdwings is een opsteker voor iedereen die gelooft dat technologie ons vooral mogelijkheden biedt om mensen tot grote prestaties te verheffen. Maar veel van het andere werk van Kaayk toont een vrij apocalyptisch beeld van de wereld waarin machines het van mensen overnemen. ‘Dat is de werkelijkheid waarin we leven’, meent Kaayk. ‘De verwevenheid met technologie kunnen we niet negeren. We zijn compleet afhankelijk van het internet en de kracht van machines.’
 

Still uit de film Metalosis Maligna van Floris Kaayk.


The Modular Body roept vragen op over de wenselijkheid van mensverbetering en het herontwerpen van het lichaam. ‘De vorderingen qua organen printen zijn nog te minimaal om te kunnen zeggen of zich dat positief of negatief gaat ontwikkelen. De meest interessante vraag vind ik: is Oscar nou echt levend? En als je hem vernietigt, beëindig je dan het leven van een mens? Doordat ik Oscar zo realistisch heb gemaakt en hem ledematen heb gegeven, kan hij ook rondkruipen. Dat maakt hem menselijker en dat roept veel emoties op, variërend van schattig tot afschuwelijk.’
 

Entertainment

In een uitvoerig ethisch debat over de impact van technologie voelt Kaayk zich niet op zijn gemak. ‘Mijn hoofddoel is entertainment, een spannend verhaal vertellen. Ik snap wel dat mensen me voor debatten vragen, want mijn werk roept veel vragen op. The Modular Body heeft zulke grote onderwerpen in zich die actueel en relevant zijn, dat ik de discussie niet kan vermijden. Met mijn werk heb ik een framework voor discussie opgezet; de discussie zelf besteed ik uit aan ethici, filo­sofen en onderzoekers.’ Zo sprak Kaayk bijvoorbeeld uitgebreid met het Rathenau Instituut, het onderzoeksbureau dat de impact van technologie op de samenleving bestudeert. Het is aan dit soort partijen om zijn werk als inspiratiebron te gebruiken in het debat.

The Modular Body is inmiddels afgerond en werd deze zomer bekroond met een Gouden Kalf. Kaayk volgt de ontwikkelingen in de biotechnologie nu ook niet meer. ‘De grootste fantasie die ik daarover had, het in elkaar sleutelen van een lichaam, heb ik verteld en in beeld gebracht, dus dat hoofdstuk kan ik nu afsluiten.’ Het is typerend voor zijn werkwijze: hij raakt geïnspireerd door een nieuwsbericht of een steeds terugkerende droom, voert deze uit en verliest dan zijn interesse. Zo droomde hij voordat hij met Human Birdwings begon meerdere keren per week dat hij kon vliegen, en nu niet meer.

Nu is er weer een nieuwe fantasie die hem bezighoudt: ruimtevaart. Hij verdiept zich daarvoor niet in de grote gevestigde partijen als NASA en SpaceX, maar in onzichtbare amateurinitiatieven, zoals de groep mensen in Kopenhagen die met materiaal uit bouwmarkten en webshops een raket aan het bouwen is, of hackers die satellieten willen lanceren voor een onafhankelijk internet en als eerste amateurs een mens op de maan willen zetten.


Fantaseren

Ze zijn vergelijkbaar met de biohackers die hem inspireerden voor The Modular Body. Daarvoor bezocht hij een biohackerslab in Parijs, in een oud industrieel pand. ‘Je moest een trap volgroeid met klimop af, dan kwam je in een kelder waar gasten met reageerbuisjes bezig waren met het creëren van inkt uit bacteriën. Ze kopen via eBay tweedehands microscopen en bioreactoren, en werken volledig los van instanties en ethische commissies. Oscar zou hier eerder ontstaan dan in een wereld die samenhangt met overheidsfinanciering.’

Het ruimtevaartproject van Kaayk wordt waarschijnlijk een online community die deze subculturen in beeld brengt. Dat wil hij koppelen aan een game die zich afspeelt in zijn loods in Den Haag. De speler kan in de ruimte allerlei benodigdheden vinden om een raket te bouwen. ‘Het doel is om de raket zo samen te stellen dat hij hoog genoeg is te lanceren en buiten de dampkring een satelliet kan afleveren.’ Daarvoor moet de speler zelf allerlei onderzoek doen, bijvoorbeeld door zijn aanwijzingen en bouwtekeningen op Wikipedia en Facebook te raadplegen.

Dit keer gaat Kaayk zich in de techniek van de raketmotoren verdiepen. Er zit een bepaalde romantiek aan techniek, vindt hij. ‘Dat je met materialen uit een webshop zelf iets revolutionairs kunt ontwikkelen. Je hebt oneindige mogelijkheden.’ Wat is dan nog het verschil met een ‘echte’ ingenieur? ‘Ik vind het leuker om te fantaseren hoe je een raket bouwt dan om het daadwerkelijk zelf te doen. Een ingenieur moet het echt maken, en dat kan alleen maar door je op een specifiek onderdeel te richten en je daar helemaal in te verliezen. Ik bekijk het van een afstand en belicht niet de praktische kant, maar alleen de romantische, verhalende kant.’

 

Kaayks prijzenkast

Floris Kaayk (1982), zoon van een kunstenaarsechtpaar, studeerde cum laude af aan de Academie voor Beeldende Kunsten Sint-Joost in Breda. Zijn studieproject The Order Electrus uit 2005 is een National Geographic-achtige documentaire waarin mechanische wezens een verlaten industriegebied bevolken. Doordat de natuur het gebied gaat overwoekeren, ontstaat een soort co-evolutie van industrie en natuur die deels mechanische en deels natuurlijke wezens voortbrengt. Zo zie je hoe het ene insect het andere doodt met een elektrische schokgolf.

Metalosis Maligna (2006) is een ‘documentaire’ over een nieuwe ziekte: metalen protheses die zich door een virus uitzaaien in het lichaam en uiteindelijk uit het lichaam groeien en het menselijke weefsel afbreken. In The Origin of Creatures uit 2010 is een postapocalyptische wereld te zien van ingestorte ­gebouwen waarin menselijke lichaamsdelen, zoals vingers, ogen en neuzen, uit de as verrijzen om gezamenlijk weer een samenleving op te bouwen. ­Deze film was in 2011 de Nederlandse inzending voor de Oscars in de categorie beste korte animatiefilm.

In 2012 veroorzaakte hij twee mediahypes. Naast de ‘liegende Hollander’ in Jarno Smeets Human Birdwings werkt hij met Koert van Mensvoort en Ton Meijdam aan Rayfish Footwear, gepersonaliseerde sneakers gemaakt van ­genetisch gemanipuleerd roggenleer. Ook dat blijkt een hoax.

In 2014 wint Kaayk de Volkskrant Beeldende Kunstprijs voor zijn films. Vorig jaar maakte hij een videoclip voor Witch Doctor, een nummer van de Nederlandse rockband De Staat, waarmee hij onder meer een Edison Pop Award en een UK Music Video Award wint. Dit jaar krijgt The Modular Body een Gouden Kalf in de categorie Best Interactive.

www.floriskaayk.com