Het best bezochte park van Utrecht bestaat 25 jaar. Van het ingenieurswerk dat nodig was om hier veilig te kunnen recreëren, hebben de meeste bezoekers geen idee.

‘Levensgevaar. Geen toegang.’ Rond de plek waar jaarlijks meer dan 150.000 mensen komen picknicken, de hond uitlaten of skaten, stonden dertig geleden nog afschrikwekkende borden. Op dit terrein, net buiten de Utrechtse Singel, zou een park komen. De inrichting was net begonnen, toen spelende kinderen op een vat zwavelzuur stuitten. Hier was duidelijk meer nodig dan wat landschapswerk. Het was 1980 – het jaar waarin bodemverontreiniging ineens het nieuws domineerde. Lekkerkerk, de Volgermeerpolder en het Utrechtse ‘gifpark’ kregen landelijke bekendheid.

Tot halverwege de negentiende eeuw had het terrein, dat nu Griftpark heet, een landelijk karakter, geaccentueerd door de kabbelende Biltsche Grift die er dwars doorheen liep. Toen besloot de gemeente er een vuilstort aan te leggen. In 1860 kwam daar de gemeentelijke gasfabriek bij, die honderd jaar lang dienst zou doen. ‘Al die activiteiten veroorzaakten enorme bodemverontreiniging’, zegt bodemtechnoloog Gert Leurink, die van 1993 tot zijn pensionering in 2023 belast was met sanering en nazorg.

Na de vondst van het vat met zwavelzuur namen ambtenaren grondmonsters. ‘Ze kwamen met een boortje van anderhalve meter. Dat was natuurlijk niet genoeg. Toen kwamen ze met een grotere grondboor. Ook die bleef vies. De bodemverontreiniging bleek door te gaan tot een diepte van vijftig meter. Daar vormt een dikke kleilaag een natuurlijke barrière.’

 

Schermwanden

Duidelijke richtlijnen voor sanering bestonden nog niet, kijkt Leurink terug, maar geconfronteerd met de plotselinge reeks gifschandalen kwam er een interimwet. Sleutelbegrip daarin was ‘multifunctioneel saneren’, oftewel de verontreiniging volledig uit de grond verwijderen, zodat de plek weer voor alle doeleinden kan worden gebruikt. ‘Een interessant uitgangspunt, maar tot vijftig meter diepte alle grond weggraven en al het grondwater wegpompen? Dat is natuurlijk niet realistisch.’

Gekozen werd voor een methode van isoleren, beheren en controleren (IBC). De kern van wat nu park is, werd daarbij niet afgegraven, maar ‘geohydrologisch geïsoleerd’. De verontreinigde grond aan de bovenzijde werd afgedekt met een isolatielaag van grind en grof zand, met daar bovenop een schone laag grond. Rond het dertien hectare grote terrein kwam een schermwand van cement-bentoniet en het grondwater zou continu aan het geïsoleerde gebied worden onttrokken. Zo wordt de verontreiniging binnen de parkgrenzen gehouden. Door het voortdurend wegpompen van grondwater, blijft de grondwaterdruk in het geïsoleerde gebied immers lager dan erbuiten, wat uitstroom voorkomt.

Door die maatregel hoefde er in het geïsoleerde gebied niet eeuwigdurend 260 kubieke meter grondwater per uur te worden weggepompt, maar nog maar twaalf kuub. De zuiveringsinstallatie die dit opgepompte grondwater moest reinigen, kon daardoor toe met een gereduceerde capaciteit. De Biltsche Grift werd tijdelijk omgeleid, om de oude bedding om te bouwen tot een waterdichte bak. Ook dat eventuele lek werd zo gedicht.

Buiten het parkterrein werd wél voor multifunctionele sanering gekozen: tot aan de woonhuizen aan toe is tot zes meter grond afgegraven ‘Op twee plekken ontdekten we oude teerputten’, zegt Leurink. ‘Daar moesten we tot wel elf meter afgraven.’

 

Dit is een artikel uit De Ingenieur van september 2024. Interessant? Neem een proefabonnement van drie nummers voor 25 euro,  koop de digitale versie voor €9,75 of neem een abonnement!

 

Giftige cocktail

Voor het saneren werd er een systeem aangelegd met twaalf pompen en forse persleiding om het opgepompte grondwater naar de speciale zuiveringsinstallatie te transporteren, twee kilometer verderop. Het idee was dat de pompen zeker honderd jaar in werking moesten blijven, daarna zouden ze wel verder zien. ‘Volgens sommigen zou de vuillast tegen die tijd zoveel minder zijn geworden dat bacteriën het werk konden overnemen’, zegt Leurink. ‘Ikzelf was daar nogal sceptisch over, maar ja, ik zou die evaluatie van 2097 toch niet meer meemaken.’

De verrassing was daarom des te groter dat de bacteriën niet pas eind 21ste eeuw, maar al veel eerder een verschil begon te maken. ‘We merkten het in 2006’, zegt Leurink. ‘De kwaliteit van het grondwater in het saneringsgebied werd ineens snel beter.’

Kort daarna werd de ‘Griftparkbacterie’ ontdekt. Besloten werd de grondwaterzuiveringsinstallatie om te bouwen, om deze bacteriën optimaal hun werk te laten doen. Dat lukte. Waar de installatie aanvankelijk een rendement van rond de 70 procent had, daar haalt die nu boven de 90 procent.

Teerbestanddelen, tolueen, aromatische oplosmiddelen: de bacteriën blijken er dol op. ‘Met de kennis van nu is het wel te verklaren’, zegt Leurink. ‘De bron van de vervuiling is immers verdwenen en door grondwater weg te pompen worden de omstandigheden voor de bacteriën alleen maar beter.‘

 

Succes

Door het succes van de Griftparkbacterie – feitelijk een groep van verschillende bacteriën die zich aan de giftige cocktail hebben aangepast – konden al negen van de twaalf pompen worden uitgezet: het grootste deel van het grondwatersaneringsgebied is nu al schoon. Onderzoek van Wageningen UR, Universiteit Utrecht en Deltares heeft aangetoond dat de IBC-maatregelen, die in principe voor altijd van kracht zouden blijven, veilig kunnen worden afgebouwd. Voorwaarde is wel dat wordt onderzocht hoe de bacteriën zijn te stimuleren om hun zuiverende werk nog beter te doen – bijvoorbeeld door ze te voorzien van extra hulpstoffen zoals nitraat, sulfaat en zuurstof.

Het project Bestparc (biological engineered stimulation in a public accessible recreation-area in the center of Utrecht), dat de gemeente met drie onderzoekspartijen is gestart, moet daarover later dit jaar duidelijkheid verschaffen; er zijn al pilots gaande om de theoretische kennis in praktische projecten om te zetten. Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat financiert het onderzoek. Het Griftpark is namelijk niet uniek: ook elders in het land wordt zwaar vervuilde grond door IBC-maatregelen beschermd. De bacteriën kunnen voorlopig nog wel even hun lol op.

 

Jubileumfeest
Op zondag 15 september viert het Griftpark zijn 25ste verjaardag. De hele dag door is er van alles te beleven. In een jaar trekt het park gemiddeld 150.000 bezoekers.

 

Openingsbeeld: Shutterstock