Verbeelding aan de macht

Ook wat om wat voor reden dan ook niét is gebouwd, bestaat en maakt deel uit van de cultuur, betoogt Cees Nooteboom in Nooit gebouwd Nederland.

Wie over de geschiedenis van de Nederlandse architectuur wil schrijven, kan proberen onder woorden te brengen wat hij of zij ziet bij een wandeling over straat. De vraag is welke nieuwe inzichten dat oplevert.

Cees Nooteboom wilde een andere architectuurgeschiedenis schrijven. Een geschiedenis van gebouwen die ‘er zijn en er niet zijn’: de bouwwerken zijn bedacht en getekend, alleen van het daadwerkelijk bouwen is het nooit gekomen. Bijvoorbeeld omdat het ontwerp te futuristisch werd geacht, technisch te geavanceerd, te duur of om politieke redenen niet wenselijk. ‘Want tussen droom en daad / staan wetten in de weg / en praktische bezwaren…’, zo haalt Nooteboom Willem Elsschot aan.

Essayistische blik

De periode 1850-2000 staat centraal in Nooit gebouwd Nederland, dat na eerdere versies in 1980 en 1999 nu opnieuw is verschenen in een mooi verzorgde, prachtig geïllustreerde uitgave van Koppernik in Amsterdam.

Onder meer de Amsterdamse School en De Stijl komen ruimschoots aan bod, maar hoewel de vele tekeningen allemaal Nederlandse ontwerpen betreffen, reikt de essayistische blik van Nooteboom tot over de grens. Bouwkunst, filosofie en literatuur komen daarin in gelijke mate aan de orde.

Op een lentemorgen over die brug

Het mooist zijn de passages waarin de auteur zijn lezers mee ‘uit flaneren’ neemt, naar de door J. Galman in 1857 ontworpen brug van het Damrak over het IJ bijvoorbeeld (zie illustratie boven dit artikel). Die brug heeft nooit bestaan, schrijft Nooteboom, ‘en daarmee heeft iemand die wij ook hadden kunnen zijn – iemand die op een lentemorgen over die brug liep – ook nooit bestaan.’

Zo is ons iets afgenomen nog voor we werden geboren: op die brug immers hadden we verliefd kunnen worden op iemand die eveneens over het nevelige water stond uit te kijken, betoogt Nooteboom. De relativering is nooit ver weg. ‘Het bovenstaande mag als onzin beschouwd worden’, schrijft hij, ‘maar dat is niet te bewijzen.’

Wat blijft, is het besef dat wie bouwt machtig is, maar wie niet bouwt evenzeer.