Muggen tegen de muggen
Steekmuggen veroorzaken niet alleen slapeloze nachten en jeukende bulten, ze kunnen ook tropische infectieziekten overbrengen, zoals malaria, westnijlkoorts en dengue. Nieuwe technieken met aangepaste muggen kunnen daar verandering in brengen.
Zodra er mooi weer in het vooruitzicht is en de eerste muggen zich in de slaapkamer aandienen, krijgt Sander Koenraadt, universitair hoofddocent medische en veterinaire entomologie aan de Wageningen University & Research, de vraag wat dit jaar de verwachtingen zijn voor deze zomer. Steevast is zijn antwoord: dat hangt van het weer af en dat op zich is al moeilijk te voorspellen. ‘Muggen zijn koudbloedig, maar er zijn meer factoren dan de temperatuur die bepalen hoeveel muggen er uiteindelijk zijn.’ Liever geeft hij tekst en uitleg over hoe men zelf iets kan doen tegen overlast van muggen (zie kader Stilstaand water), door ze vooral niet zelf te ‘kweken’.
Dat wordt ook voor Nederland steeds belangrijker, want steekmuggen kunnen infectieziekten overdragen zoals knokkelkoorts (dengue), westnijlkoorts en chikungunya. Daarmee is de steekmug indirect verantwoordelijk voor ongeveer twee miljoen doden per jaar en prijkt daardoor boven aan sommige ranglijstjes van ‘gevaarlijkste’ dieren op aarde. In de werkelijkheid gaat het om een handje vol muggensoorten die ziekteverwekkers, de echte boosdoeners, met zich meedragen.
Uitbraken
Door klimaatverandering en globalisering zijn deze ziekten niet meer voorbehouden aan alleen tropische streken op aarde. Experts houden er rekening mee dat door muggen overdraagbare virussen steeds vaker voorkomen en ook regelmatig Nederland bereiken. In Zuid-Europa veroorzaken het dengue- en chikungunyavirus bijvoorbeeld steeds vaker lokale uitbraken, nadat een vakantieganger het virus meeneemt en lokale muggensoorten het virus oppikken en verder verspreiden.
Ook het westnijlvirus krijgt voet aan de grond in Europa: in Italië en Griekenland zijn sinds tien jaar elk jaar uitbraken. ‘Toen het virus onverwacht ook in Duitsland in 2018 werd gevonden heeft Nederland voorbereidingen getroffen en een draaiboek ontwikkeld voor vroege signalering. In 2020 was het zover, het virus werd eerst in vogels en toen al snel ook in muggen en mensen gevonden’, meldt bioloog en muggenexpert Marieta Braks van het Centrum voor Infectiebestrijding van het RIVM.
Verder breidt het gebied van de Aziatische tijgermug, die Zika, dengue en gele koorts kan overbrengen, in Europa sterk uit door verandering van landgebruik, klimaat en mobiliteit, en het gesleep van tijgermuggeneitjes in producten als tweedehands banden en bamboeplantjes.
In het verleden concentreerde onderzoek naar nieuwe bestrijdingsmethoden zich sterk op de tropen. Maar nu moet ook Nederland op zijn hoede zijn. ‘En als je zoekt naar andere methoden dan spuiten met insecticiden – middelen waar muggen al resistent tegen zijn – dan kom je al snel bij biologische bestrijding uit: het inzetten van (meestal) natuurlijk vijanden om een plaagorganisme te bestrijden’, zegt Koenraadt.
Bacteriën tegen muggenlarven
Een methode die al veelvuldig wordt ingezet, is de bacterie Bacillus thuringiensis var. israelensis (Bti). Deze bacteriën veroorzaken poriën in de darmen van muggenlarven waardoor die sterven. In moerasgebieden in Spanje, Italië en de Camargue in Frankrijk en in overloopgebieden van de Rijn in Duitsland verspreiden helikopters jaarlijks het bacteriepreparaat in een soort ijskristalletjes over het oppervlaktewater.
Daar gaat het vooral om overlastbestrijding. ‘Het schijnt daar goed te werken en heeft geen direct toxisch effect op ander aquatisch leven’, zegt Koenraadt. ‘Wel zijn er inmiddels enkele studies dat het indirect effect heeft op het voedselweb omdat ook larven van bijvoorbeeld dansmuggen gevoelig zijn voor het spul, en deze muggen zijn weer een voedselbron van vogels, vleermuizen en salamanders.’
Het hangt er dus van af waar de broedplaatsen met muggenlarven zitten of bestrijding met Bti zinvol is, in ieder geval voor rijstvelden, een typische broedplek voor malariamuggen, weet Koenraadt uit eigen onderzoek. ‘Of voor poeltjes en plasjes in Afrika waar de malariamug haar eitjes legt. In Nederland wordt Bti door de overheid ingezet bij de bestrijding van de tijgermug.’
Steriele mannetjesmuggen
Bij toeval is een ander bestrijdingstechniek ontdekt waarin de bacteriesoort Wolbachia een hoofdrol speelt. Zo’n 60 procent van alle insectensoorten zijn van nature drager van deze bacterie die een wat vreemde invloed op de voortplanting kan hebben. Wanneer een Wolbachia-dragende mannetjesmug met een wild niet-dragend vrouwtje paart, krijgen ze geen vruchtbare nakomelingen. De eitjes worden wel gelegd, maar komen niet uit. ‘Er is sprake van een soort steriliteitseffect. Welke mechanismen op celniveau daar nu een rol bijspelen is nog niet duidelijk, maar het gebeurt en dat zien we consequent terug’, zegt Koenraadt.
Verder lezen?
Het hele verhaal is te lezen in het julinummer van De Ingenieur. Koop de digitale versie voor € 7,50, of neem - met een flinke korting van 25% - een digitaal jaarabonnement van twaalf nummers voor € 69,-.
Foto: shutterstock
