Wat was het eerste technologische hoogstandje van een mensachtige? Misschien wel de stenen werktuigen uit Kenia die een internationaal wetenschapsteam vandaag in Science presenteert.


Op het schiereiland Homa in West-Kenia, in Nyayanga om precies te zijn, zijn stenen werktuigen (artefacten) gevonden van naar schatting 2,9 miljoen jaar oud. Het zijn de oudste werktuigen ooit ontdekt die zijn gemaakt met de zogeheten Oldowantechniek. Hierbij gebruikten mensachtigen stenen als hamers, om andere stenen van scherpe randen te voorzien door er scherven af te tikken.

De enige oudere bewerkte stenen die ooit zijn gevonden, van 3,3 miljoen jaar oud, waren met een veel simpeler, ietwat lompe techniek gemaakt. Voorgangers van de oermens (dus van mensachtigen van het geslacht Homo) bewerkten deze stenen waarschijnlijk door ze tegen een rotswand aan te beuken. Ook dit was in Kenia, bij vindplaats Lomekwi 3, net ten westen van het Turkanameer.

Een internationaal team van wetenschappers, dat sinds 2015 met de opgravingen bij Nyayanga bezig is geweest, presenteerde de nieuwe vondst vandaag in het wetenschappelijke tijdschrift Science.

 

Eerste werktuigen van de mens?

Zijn de artefacten van Homa dan de eerste werktuigen van een heuse mensensoort? Dat is niet zeker. Ook deze kunnen namelijk, net als die van Lomekwi, best eens zijn gemaakt door homininen (mensachtigen) die niet tot het geslacht Homo worden gerekend, suggereren de onderzoekers. Bij de artefacten bevonden zich namelijk ook een paar kiezen van een andere primaat, de Paranthropus.

Wel zijn de werktuigen van Homa de alleroudste waarvan kan worden vastgesteld dat ze gebruikt zijn voor slagersdoeleinden – namelijk om vlees van de botten van een nijlpaard af te schrapen. Dat laatste blijkt uit fossiele botten met krassen die hierdoor zijn veroorzaakt, die op dezelfde plek zijn aangetroffen. Uit een analyse aan de slijtage van de werktuigen concludeerden de onderzoekers dat er zowel dieren- als plantenresten mee zijn gesneden, geschraapt en gestampt.

 

Oldowan

De Oldowantechniek geldt als de eerste technologische doorbraak in de geschiedenis van de homininen. Een typische Oldowan-gereedschapskist bevat hamerstenen, kernen en afslagen (scherven). De hamerstenen werden gebruikt om afslagen van de kern te bikken en deze vervolgens scherp te maken door ook hier stukjes af te slaan.

‘Dit gereedschap is beter in verbrijzelen dan de kies van een olifant en beter in snijden dan de tanden van een leeuw’, zegt paleoantropoloog Richard Potts van het Smithsonian’s National Museum of Natural History in Washington DC en de National Museums of Kenya, een van de leiders van het onderzoeksteam.

De tot nu toe oudste bekende werktuigen met deze techniek vervaardigd, dateerden van 2,6 miljoen jaar geleden en zijn gevonden in Ethiopië.

 

Mensen en mensapen

De mens heeft sinds de opkomst van de Oldowantechniek de ene na de andere technologie ontwikkeld. Van mensapen uit de huidige tijd, zoals gorillaÂŽs en chimpansees, is weliswaar bekend dat ze regelmatig takken of stenen als gereedschap gebruiken, maar niet dat ze zelf gereedschap maken.

 

Datering

De ouderdom van het stenen gereedschap in Nyayanga is bepaald door de gesteentelagen te dateren waarin deze zijn gevonden. Daarvoor is gebruikgemaakt van fossielen in de lagen (waarvan de tijd waarin ze leefden bekend is), radiometrische methoden (die gebruikmaken van de vervalsnelheid van radioactieve elementen), en de oriëntatie van ijzerdeeltjes in de lagen (die gelinkt kunnen worden aan omkeringen van het aardmagneetveld door de tijd heen). Hieruit volgde dat de werktuigen tussen 2,6 en 3 miljoen jaar oud zijn en de meest waarschijnlijke ouderdom rond de 2,9 miljoen jaar ligt.  

 

Goed onderzoek, maar geen 100 procent zekerheid

Het is op zich een goed onderzoek, vooral vanwege de grote verscheidenheid aan methoden die gebruikt is voor de analyses, vindt steentijdexpert Gerrit Dusseldorp van de Universiteit Leiden – die er zelf niet aan meewerkte, ‘Maar de interpretatie van menselijk gedrag op deze hele oude vindplaatsen is zeer complex, en daarin hebben de onderzoekers wel een beetje een grote-stappen-snel-thuisbenadering gevolgd.’

Zo zouden de snijsporen op de nijlpaardbotten ook van krokodillentanden afkomstig kunnen zijn en is van de werktuigen niet met 100 procent zekerheid te zeggen dat ze bij de Oldowan-gereedschappen thuishoren, omdat ze niet aan alle diagnostische criteria voldoen.

 

Spectaculair

Dat de stenen zijn bewerkt klopt wel, zegt Dusseldorp. ‘Maar voor het "echte" Oldowan zou ik liefst meer bewijzen zien dat de makers een redelijke controle hadden over de afslagtechniek en series van meerdere afslagen van dezelfde kern af mepten. Dat is heel goed mogelijk, maar op basis van het gepresenteerde niet met zekerheid te stellen. Op andere vindplaatsen lukt dat wel.’

Toch is de vondst spectaculair, zegt Dusseldorp. ‘Het is hoe dan ook het op Ă©Ă©n na vroegste voorkomen van werktuigen. En misschien zelfs wel het allervroegste, want over de vondsten van Lomekwi van 3,3 miljoen jaar geleden is ook nog een discussie gaande.’

 

Openingsbeeld: Enkele van de vondsten uit Nyayanga. Van links naar rechts: hamersteen (gevonden in 2016), kernsteen (gevonden in 2017), afslagen (gevonden in 2016 en 2017).  

Credits: T.W. Plummer, J.S. Oliver, and E. M. Finestone, Homa Peninsula Paleoanthropology Project

Â