De kwetsbare robots van Bram Ellens

Doet een robot alleen maar wat de mens hem opdraagt? Is hij in staat tot emotie? En hoe verhouden wij mensen ons tot kunstmatige intelligentie? De expositie Robots in Captivity van Bram Ellens verbaast, amuseert en roept lastige vragen op.

Heidi rukt aan haar halsband. Ze wil duidelijk naar het gras, maar dat mag niet, want ze heeft de neiging zich te overeten. Een robotmaaier met een neiging tot obesitas, dat zie je niet vaak. Heidi is de eerste creatie van kunstenaar Bram Ellens die je tegenkomt als je buitenplaats Doornburgh bezoekt in Maarssen.

Binnen leidt Ellens me zijn robotkennel binnen. De bezoeker wordt gewaarschuwd: ‘Bevrijd geen bewoners uit hun gevangenschap (…), betreed geen kooien (…), houd handen weg van kooien, tralies en kettingen.’

Inspirerende Ingenieurs
Meer weten over deze fascinerende robots & hun maker? Bram Ellens is te gast op Inspirerende Ingenieurs, op 2 oktober in het KIVI-gebouw in Den Haag. Kom ook!

Gekortwiekte drones

In de kloostergang zijn twaalf robots volgens Ellens ‘gevangen of opgevangen’ omdat ze hun draai niet konden vinden in de buitenwereld. Soms letterlijk, zoals twee ‘gekortwiekte’ speelgoeddrones die hulpeloos in vogelkooien rondfladderen.

Verderop hobbelt zorgrobot Bassie door de kloostergang. Hij werd naar verluidt verward aangetroffen op een parkeerplaats van een ziekenhuis. Omdat hij door haperende software was gaan stotteren, was hij nutteloos geworden. Nu kan hij alleen nog maar uitbrengen: ‘K-k-kan ik u ergens mee h-h-helpen?’

Josephine Baker

Drie speelgoedrobots, The Three Stooges, vechten als hanen in een kooi. Goudvisrobot Blubao hapt naar adem op de klanken van Braziliaanse samba, verlicht door de schrale stralen van een discobal. Josephine, een soepele robotarm, licht als een zwerver het deksel op van een oude kartonnen doos, voert een zwoele dans op en buigt als de prima ballerina uit Het Zwanenmeer.

Josephine is vernoemd naar Josephine Baker, de zwarte variétéartieste die in het Parijse Pigalle van de jaren 1920 furore maakte en die als dertienjarige al op straat danste om wat geld te verdienen. Ellens vertelt hoe hij zelf verkleed als zwerver met Josephine heeft gebedeld in Brooklyn. Mensen keken niet eens op en gaven bar weinig.

The Hogan Family bestaat uit aggressieve speelgoedrobots.

Huiveringwekkend

Maar er zijn ook beduidend vileinere robots. Zoals Jan, een Amazonluidspreker die gevangen achter plexiglas probeert de toeschouwer over te halen hem te bevrijden door een code in te voeren. Hij fleemt, dreigt, jammert en sommeert, net zo lang tot je voor hem zwicht.

‘Hoe verder we komen, hoe erger het wordt’, waarschuwt Ellens. En inderdaad, The Fresh Prince is ronduit angstaanjagend. De lasrobot is zwaar getraumatiseerd door zijn werk in een illegale kippenslachterij. ‘Als die kooi er niet zou zijn, zou hij je aanvallen’, waarschuwt de kunstenaar. ‘Hij is levensgevaarlijk.’

The Mad King

Maar de meest huiveringwekkende van allemaal is The Mad King, een reusachtige KUKA naranja giganticus van dertienhonderd kilo met een moorddadige oranje arm. Vastgeketend aan een massief betonnen podium rukt hij woest aan zijn zware ijzeren kettingen. Toch vertedert hij ook, als hij zijn kop laat zakken en rondspeurt als een melancholieke draak uit Game of Thrones.

Als ik opmerk dat ik de neiging heb zijn robots als dieren te zien, zegt hij: ‘Dat heeft iedereen!’ Kinderen vinden ze prachtig, maar ook volwassenen trappen erin. Dat komt ook door de overtuigende choreografie. Ellens heeft de bewegingen van Josephine, The Mad King en The Fresh Prince milliseconde voor milliseconde uitgevoerd, terwijl hij werd gefilmd. Een programmeur heeft de beelden vervolgens omgezet in software.

Kunstenaar Bram Ellens werkt aan een speelgoeddrone.

Succesvol IT-ondernemer

Tot zes jaar geleden was Ellens nog succesvol IT-ondernemer, onder meer in Silicon Valley. Toen hij na vijftien jaar besloot kunstenaar te worden, ging hij met een enorme drive van start. En met succes. Zijn robots heeft hij al getoond in het HEM in Zaandam, het WTC in Amsterdam, op Curaçao en in Londen.

Ze zijn nu ook te zien op buitenkunstexpositie TIERGARTEN in Alkmaar, en The Mad King zou op de afgelaste festivals Lowlands en Down The Rabbit Hole gaan headbangen, vertelt hij.

Een zusje van Josephine is zelfs aan de slag gegaan bij Full in Partners, een investeringsfonds in New York dat als missie heeft inclusiviteit in ‘tech’ te bevorderen. Dus waarom dan geen robot? ‘Het arbeidscontract was nog even een probleem,’ vertelt Ellens, ‘want ik kreeg hun advocaat aan de lijn die zei dat Josephine één dollar per uur te weinig verdiende. Dat was onder het minimumloon, dus dan zouden ze aangeklaagd kunnen worden.’ Soms overtreft de realiteit de kunst.

Ethische kwesties

Zijn werk is grappig, maar roept ook vragen op over de relatie tussen technologie en mensen. Dat zijn robots ons vertederen of angst aanjagen, komt alleen doordat we menselijke eigenschappen op ze projecteren, doceert hij. In werkelijkheid kunnen ze niet voelen of denken en wat ze doen is geprogrammeerd door de mens.

‘Uit het gedrag van robots kun je hun intenties niet afleiden, zoals bij mensen. Robots zijn vaak alleen gemaakt om geld te verdienen of voor artificial warfare, dus om mensen te doden.’

Een robot kan ook geen ethische keuzes maken, constateert hij. ‘Als een zelfrijdende Tesla met 120 kilometer per uur op een moeder met zes kinderen afrijdt, wat doet hij dan? Dat is afhankelijk van hoe een vermoedelijk 27-jarige witte jonge man hem heeft geprogrammeerd.

Een robot doet wat een mens hem opdraagt, meer niet. Hij heeft geen empathie en geen moreel kompas. Eigenlijk is een robot een psychopaat. Probeer die maar eens het verschil tussen goed en kwaad te leren.’ Zijn creaties zijn een aansporing om over dit soort vragen na te denken.

Kunstmatige intelligentie

Een andere vraag die hem bezighoudt, is of wij mensen ons niet te afhankelijk opstellen van artificiële intelligentie. Zijn eerste werk Sorry, you were saying? bestaat uit een leger van tweeduizend appende witte tuinkabouters rond een doodskist in een kerk. Voor hun telefoon hadden ze beduidend meer aandacht dan voor de overledene.

Goudvisrobot Blubao danst op sambaklanken.

‘We zijn allemaal slaafgemaakten van de techniek’, stelt Ellens vast. ‘Iedere ochtend kijk ik zelf ook als eerste op mijn telefoon. Barack Obama nam ook een selfie toen hij bij de begrafenis van Nelson Mandela was. Het schijnt dat een derde van de aanwezigen op een begrafenis dat doen. Tegenwoordig is #funeralselfie een heel bekende hashtag.’

Algoritmen

Kunstmatige intelligentie roept ook in andere opzichten vragen op. Te vaak worden ethische kwesties uit het oog verloren, zoals bij het gebruik van algoritmen en data om consumenten te beïnvloeden. Dat heeft hij in de vijftien jaar dat hij in de AI werkte, zelf ondervonden.

Toen hij als chief operating officer bij Zuid-Afrikaanse mediaconglomeraat Naspers verantwoordelijk was voor een aantal ‘marktplaatsen’ in de wereld waarvan 110 miljoen mensen gebruikmaken, moest hij er samen met de chief lead officer voor zorgen dat er maximaal werd doorgeklikt en gekocht.

‘Daar had ik niet zo veel moeite mee, want hergebruik van spullen is nog wel karmapositief’, overweegt hij, ‘maar ik heb ook voor gaming-partijen gewerkt. En niemand stelde ooit ethische vragen.’

Technische bestuurskunde

Toen hij technische bestuurskunde studeerde aan de TU Delft werd er ook nauwelijks over ethische kwesties nagedacht. ‘Ik denk dat er aan de universiteit en in het bedrijfsleven minder dan één promille tijd, geld en aandacht naar ethiek gaat, en dan is het nog veel.

Mensen verschuilen zich graag achter het argument: ik ben maar een developer of een engineer. Het is niet verankerd in de bedrijfscultuur.’

Maar hij wil niet op een sinaasappelkistje met een vingertje wijzen. Als artist in residence blijft hij met zijn team werken aan de doorontwikkeling van zijn dierenpark. In zijn onderzoekslab kan hij een beroep doen op technici en programmeurs, geestverwante kunstenaars, een online-ethicus en een zangeres.

Circus Robo

Er staan lezingen, rondleidingen en masterclasses op het programma en het lab werkt samen met het meerjarige onderzoeksprogramma Acting Like A Robot van de Universiteit Utrecht en de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht.

In het najaar hoop hij zelfs een compleet Circus Robo op te kunnen laten treden. ‘Met Bassie als spreekstalmeester, Josephine in de trapeze en een jonglerende Mad King.’

Dit verhaal komt uit het augustusnummer 2021 van De Ingenieur.