Wiskundige John von Neumann: Man uit de toekomst

Een boeiende biografie vertelt het verhaal van de wiskundige John von Neumann, die talrijke stappen buiten zijn oorspronkelijke vakgebied zette.
 

Een van de invloedrijkste wetenschappers met zo’n beetje de minste bekendheid bij het brede publiek heeft eindelijk z’n biografie. In De man uit de toekomst, onlangs verschenen bij uitgeverij Atlas Contact, beschrijft wetenschapsjournalist Ananyo Bhatta­charya het leven van John (een verengelsing van zijn eigenlijke voornaam Jancsi) von Neumann, een geboren Hongaar die zich later tot Amerikaan naturaliseerde.

Grondlegger van de computerwetenschap

Wie nu de naam ‘Von Neumann’ bekend voorkomt, moet dan waarschijnlijk denken aan zijn bijdragen aan de computerwetenschap. Hij is daarvan een van de grondleggers, samen met de beroemde Brit Alan Turing, die Von Neumann in de jaren dertig van de vorige eeuw af en toe bezocht aan het Institute for Advanced Study in Princeton, dat laatstgenoemde overigens mede oprichtte.

Wat na lezing van het pakkend geschreven (en kundig door Hans van den Berg vertaalde) boek blijft hangen, is hoe onvoorstelbaar veelzijdig Von Neumann was. Opgeleid tot wiskundige en chemisch technoloog schroomde hij niet zich ook te bemoeien met andere vakgebieden, vaak met groot succes.

Wiskundige en chemisch technoloog

Zo stortte hij zich op de wiskundige problemen van de vroege quantummechanica, bepaald geen makkelijk onderwerp, maar dat prikkelde hem alleen maar. ‘Buitengewoon briljant’: zo typeerden andere beroemde wetenschappers Von Neumann. 

Hoewel het boek vlot leesbaar begint met Neumanns vroege jaren in Boedapest, Göttingen en Berlijn, ontaardt het al vrij snel in een pittige verhandeling over de wiskunde in de negentiende en de vroege twintigste eeuw. Zeker niet oninteressant, wel lastig te volgen zonder de benodigde voorkennis.

Spannend privéleven Von Neumann

Gelukkig wisselt Bhattacharya deze passages in zijn eerste boek af met smeuïge anekdotes uit Von Neumanns privéleven. Die zijn er meer dan genoeg. Zo had hij een voorliefde voor snelle auto’s, maar bezat hij tot redelijk gevorderde leeftijd helemaal geen rijbewijs.

Toen hij in de Verenigde Staten ging werken, voor Princeton University en later voor het Institute for Advanced Study, kocht hij uiteindelijk maar de autoriteiten om om het felbegeerde papiertje te krijgen. Op de straten van Princeton reed hij zijn auto vervolgens verschillende malen in de prak.

Von Neumann hield van van drukte en rumoer om zijn denkwerk bij te doen. Aan stille studiekamers had hij een broertje dood; juist in de drukte van een restaurant
of een nachtclub kon hij zich het best concentreren. 

Von Naumann gedijde in de chaos

In Princeton gaven zijn vrouw en hij vaak feesten in hun huis, schrijft Bhattacharya. ‘De alcohol vloeide er rijkelijk en Von Neumann, die chaos en lawaai bevorderlijk vond voor goede wiskunde, zou af en toe met een cocktail in de hand naar boven verdwijnen om een elegant bewijs of iets dergelijks neer te pennen.’

Een afwijking die we ook kennen van generatiegenoot Richard Feynman, met wie Von Neumann nog samenwerkte in het Manhattan Project, bij het ontwikkelen van de eerste atoombommen. Bij dat project speelde hij een sleutelrol, nadat hij er als ‘explosie-expert’ werd bijgehaald.

Kernsplijting

Tot dan toe was het niet gelukt om de radioactieve stoffen zo snel te laten imploderen dat er kernsplijting tot stand kwam. Maar met het ingenieursinzicht van vooral Von Neumann lukte het uiteindelijk toch en voerde het team de eerste geslaagde test van een atoombom uit, onder de naam Trinity. Slechts enkele weken later werden de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki gegooid.

Kun je Von Neumanns medewerking aan de atoombommen nog als een morele misstap beschouwen, dat gaat niet op voor zijn grootste bijdrage aan de wetenschap: de computer. Al ver voordat er dergelijke apparaten werden gebouwd, ontwikkelde hij namelijk al ideeën over stapsgewijze berekeningen om problemen op te lossen, algoritmen dus.

Toekomst van de techniek

Ook ontving hij in Princeton Alan Turing, die de grondslagen voor de computerwetenschap legde. Niemand was daar nog in geïnteresseerd, maar Von Neumann zag de potentie.

Zoals het wel vaker leek alsof hij in de toekomst van de techniek kon kijken, deze man uit de toekomst.
 

De man uit de toekomst. Het visionaire leven van John von Neumann
Ananyo Bhattacharya | 392 Blz. | € 26,99

Tekst: Jim Heirbaut
Foto: Een kernproef in 1956. John von Neumann was als expert betrokken bij de ontwikkeling van de eerste atoombommen. Publiek domein