De onthullingen van NSA-analist Edward Snowden brachten nogal wat teweeg in de wereld. Opeens kwam vast te staan dat de VS burgers over de hele wereld afluisteren, schuldig of niet. De documentaire Citizenfour volgt Snowden vanaf het moment voor zijn onthullingen en geeft voor het eerst een beeld van wat er ongeveer door Snowden heen ging.

Het begint met een e-mail. Documentairemaakster Laura Poitras ontvangt in 2013 een mysterieus bericht, met zware encryptie. Een geheime bron heeft haar vorige films over de oorlog in Irak en Guantanamo Bay gezien en denkt dat zij hem kan helpen. Hij heeft geheime informatie over de afluisterpraktijken van zijn land na 9/11. Was getekend, Citizenfour.

Het is een begin dat de film tekent. Niet alleen betrekt Poitras zichzelf expliciet in het verhaal, ze vertelt aan de hand van haar reis. De film begint als zij Snowden leert kennen en gaat vanaf daar over de momenten dat zij hem zag. Er komen tussendoor andere experts op het gebied van beveiliging, afluisteren en overheid aan het woord, maar dit zijn bijfiguren rond het echte verhaal.

Acht dagen in een hotel

Kloppend hart van de film zijn de acht dagen die Snowden, Pointras en Guardian-journalist Glenn Greenwald doorbrachten in een hotel in Hongkong. De geheimen zouden via Greenwald de wereld in worden geholpen, en Snowden is in de eerste dagen nog onbekend. Tijdens de hotelontmoetingen wordt een tipje opgelicht van Snowdens motivatie; vrijheid betekent ook dat er privacy is, en de verhoudingen overheid-burger lijkt steeds meer op die van regent-onderdaan in plaats van een democratisch verbond. Meer woorden maakt hij er expres niet aan vuil; het moet immers om de informatie gaan, niet om de persoonsverheerlijking waar zo veel media toe geneigd zijn.

Meer nog dan zijn motivaties wordt Snowdens minutieuze voorbereiding duidelijk. Het 'stelen' van gegevens van een van de machtigste spionageorganisaties ter wereld kan niet eenvoudig zijn geweest. Van begin tot eind heeft hij het tot in de puntjes uitgedacht. Hongkong als een regio met bijzondere status is de perfecte uitvalsbasis. Journalisten als doorgeefluik, zodat de relevante informatie verspreid wordt maar er geen staatsgeheimen of burgers in gevaar komen, zoals dat bij Wikileaks het geval was. Geen familie, vrouw en vrienden inlichten, zodat ze oprecht niets weten en niet vervolgd kunnen worden. Snowden wist heel goed waar hij mee bezig was.

Veelzeggend is het moment dat Snowden zich klaar maakt om uit Hongkong te vluchten. Zijn naam is inmiddels bekend, iedereen zoekt naar hem. Hij doet tot zes maal toe zijn haar in de spiegel, proberend om niet op zichzelf te lijken. Op dat moment breekt zijn schild even en is er een glimp van angst, zorgen over een mogelijke arrestatie. Een seconde later haalt hij zijn schouders op. 'Wat gebeurt, gebeurt.'

Rusland

Inmiddels weten we allemaal hoe het afliep; Snowden bleef steken in Rusland en kreeg daar uiteindelijk asiel. De film eindigt met een 'bombshell', een onthulling die op het moment van uitkomen in de Verenigde Staten, ruim acht maanden geleden, nieuw was. Nu verrassen dat soort onthullingen niet meer en is de kennis die Snowden publiek maakte gemeengoed geworden. De film herinnert ons eraan dat dat niet betekent dat het niet meer gebeurt, of minder erg is.

De manier waarop machthebbers in de VS praten over wereldburgers, bevriende staatshoofden en hun eigen bevolking is op veel manieren nog steeds schokkend. Het maakt van Citizenfour tegelijkertijd een opfriscursus over de NSA-praktijken én een portret van Snowden. Maar daarnaast is het een film die kritisch is op de overheid, activistisch voor een belangrijk doel. Als je je in het doel kan vinden, is dit een must-see. En anders ook, om op zijn minst 'de andere kant' te zien; ondanks Snowdens pogingen het niet om de persoon te laten gaan, lijkt zijn persoonlijkheid (net als die van Greenwald) inmiddels een argument om de onthullingen niet serieus te nemen. Snowden zou een libertarische dwaas zijn en Greenwald een arrogante sensatiezoeker. Het maakt niets van wat de film laat zien minder indrukwekkend.

Citizenfour is nu te zien in bioscopen door het hele land.

Lead image: uitsnede uit de filmposter.